مروري بر خواص دارويي گياهان رنگزا

مقدمه

اثرات جانبي و زيان‌هاي ناشي از مصرف مواد شيميايي، داروهاي مصنوعي، سموم شيميايي و مواد افزودني و نگهدارنده سنتزي و رنگ‌زاهاي آلي و بروز انواع سرطان‌ها و بيماري‌هاي مختلف و همچنين اثرات زيست محيطي آنها در سال‌هاي اخير موجب حذف تدريجي كليه مواد مصرفي شيميايي در مواد غذايي، دارويي و آرايشي – بهداشتي شده است. تركيبات رنگي، يكي از پرمصرفترين مواد در صنايع مختلف هستند. امروزه توجه زيادي به جايگزيني رنگدانه‌هاي طبيعي به جاي رنگ‌هاي سنتزي معطوف شده است.

در ادامه با باریجه همراه باشید.

گياهان رنگزا ممكن است بر اساس ساختار شيميايي خود با هم ادغام شوند. گروه‌هاي مهم رنگ‌هاي گياهي عبارتند از:

 كاروتنوئيدها

شامل كاروتن (نارنجي يا قرمز ـ نارنجي) در هويج، فلفل قرمز، پرتقال و گوجه‌فرنگي و گزانتوفيل‌ها (زرد رنگ) در گياه گزنه، باقلا، زعفران.

فلاونوئيدها

كه چهار گروه اصلي آنها شامل: فلاوون‌ها، فلاونول‌ها، آنتوسيانين‌ها و آنتوسيانيدين‌ها ميباشند. فلاوون‌ها و فلاونول‌ها رنگدانه اصلي در اغلب رنگ‌هاي زرد مي‌باشند و غالباً در گياهان به عنوان مشتقات قندي وجود دارند. اين تركيبات به pH حساس هستند. اين تركيبات در pH هاي بالا زرد رنگ مي‌باشند. پايداري رنگ فلاون‌ها به قدرت رنگ فلاونولها نميباشد اما فلاونول‌ها كم‌ رنگتر هستند. از جمله اين تركيبات ميتوان به كوئرستين، كامفرول و ميرستين كه در بسياري از خانواده‌هاي گياهي يافت ميشوند، اشاره نمود. همچنين فيستين (Fisetin )در گياه گزنه، مورين (Morin )در گياه چوب زرد (Cladrastis kentukea)، آپي ژنين  (Apigenin )در گياهان خانوادة آفتاب گردان، لوتئولين  (Luteolin )در گياه آفتابگردان و نخودفرنگي از اين دسته مي‌باشند. رنگدارترين فلاونوئيدها آنتوسيانيدين‌ها و آنتوسيانين‌ها هستند. اين تركيبات در گل‌هاي قرمز، بنفش، سرخ و آبي گياهان رنگزا وجود دارند. آنتوسيانيدين‌هاي متداول عبارتند از: دلفينيدين (Delphinidin)، پلارگونيدين (Pelargonidin)، مالويدين (Malvidin)، پئونيدين (Peonidin)، پتونيدين (Petunidin).

آنتراسن‌ها

كه شامل دو گروه اصلي آنتراكينون‌ها و نفتوكينون‌ها ميباشند. در اين گروه نيز رنگ‌هاي معروفي وجود دارند شامل: الف) آنتراكينون‌ها: آليزارين، مانجيستين (Mungistin)، پورپورين. ب) نفتوكينونها: ژوگلن .(Hypercin) هايپرسين ، (Alkanin) آلكانين ،.(Juglone)

منابع گياهان رنگزا در طبيعت بسيار زياد و برآورد شده است كه حدود 1100 گياه با قابليت توليد رنگزايي وجود دارند. رنگدانه‌هاي گياهي در صنايع مختلف قابليت كاربرد دارند. مهمترين اين كاربردها شامل استفاده از خواص دارويي رنگ‌هاي طبيعي، خواص حفاظتي در برابر نور در پارچه، استفاده در صنايع آرايشي – بهداشتي مانند رنگ مو، شامپو و صابون‌سازي، تهيه حسگرهاي زيستي، در صنايع غذايي به عنوان افزودني و رنگ‌دهنده و كاربرد در رنگرزي الياف ميباشد. صرف نظر از خواص رنگ‌دهندگي، بعضي از اين گياهان به صورت كامل براي مقاصد پزشكي استفاده ميشوند.  در واقع بسياري از گياهان رنگزا در دسته گياهان دارويي قرار ميگيرند. به عنوان مثال زردچوبه، توليدكننده رنگ زرد طبيعي، ضدعفوني كننده قوي است كه موجب شادابي پوست ميشود. همچنين اثبات شده است سافرانل و كروسين، رنگدانه‌هاي موجود در گياه دارويي زعفران خواص ضدافسردگي و مهار رشد سلول‌هاي سرطاني را دارند.

فعاليت ضد قارچي و ضدميكروبي قابل توجهي نيز از رنگ‌هاي استخراج شده از گياه حنا (Lawsonia inermisL) كه حاوي رنگدانهي Lawson نارنجي رنگ است، مشاهده شده است. اثبات شده است كه رنگ گردويي از گياه گردو و رنگ به دست آمده از گياه (Alkanna tinctoria) به دليل وجود نفتوكينون‌ها (Naphtoquinone) فعاليت ضدميكروبي و ضدقارچي بسيار قوي دارند. همچنين لوتئين و زيزانتين زرد رنگ، از دسته تركيبات گزانتوفيل، در گل هميشه‌بهار داراي خاصيت آنتي‌اكسيداني قوي هستند. نمونه ديگر تركيب ليكوپن، رنگدانه كاروتنوئيدي مسئول رنگ قرمز در گوجه فرنگي، هندوانه، هويج و ديگر ميوه‌ها مي‌باشد كه در بسياري از صنايع غذايي استفاده شده و به علت توانايي در جلوگيري از رشد سرطان پروستات در سال‌هاي اخير مورد توجه قرار گرفته است.